رد خون و سایه علم

نقش علم در کشف جنایت

در دنیای جنایت ، حقیقت گاه دروغ می‌گوید اما علم هیچوقت ! آنچه برای چشم انسان قابل دیدن نیست ، در آزمایشگاه‌های پزشکی قانونی فاش می‌شود. از قطرات خون  بر دیوار گرفته تا بوی تجزیه‌ی جسدی که سال‌ها از مرگش می‌گذرد.
حتی استخوان‌های پوسیده‌ی یک پادشاه باستانی حامل رمزهایی است که با کمک ابزارهای آزمایشگاهی و دانش نوین می‌توان آن‌ها را رمزگشایی کرد.

زبان خاموش صحنه‌ جرم

مرحله اول : رد خون ، بزاق و مو

وقتی جنایتی رخ می‌دهد ، ردپای فیزیکی و بیولوژیکی مجرم ناخواسته باقی می‌ماند. نقش آزمایشگاه پزشکی قانونی دقیقاً از همین نقطه آغاز می‌شود :

تحلیل خون

• الگوی پاشش خون : (Blood Spatter Analysis) با تحلیل زاویه ، اندازه و شکل قطرات خون می‌توان مسیر حرکت قربانی و ضارب ، نوع سلاح و حتی موقعیت ایستادن هر دو را بازسازی کرد.
• شناسایی گروه خونی یا DNA : حتی کوچک‌ترین لکه‌ی خون می‌تواند هویت فرد را مشخص کند. آزمایش PCR (واکنش زنجیره‌ای پلی‌مراز) این امکان را فراهم می‌سازد.

هر قطره خون ، داستانی روایت کند

تحلیل الگوی پاشش خون (Bloodstain Pattern Analysis) به کارگاه ها این امکان را می‌دهد که تنها با نگاه ‌کردن به شکل و پراکندگی قطرات خون، بسیاری از جزئیات پنهان صحنه‌ی جرم را بازسازی کنند. قطراتی که از ارتفاع کم چکیده‌اند ، معمولاً گرد و نزدیک به هم هستند و می‌توانند نشان دهند که قربانی در حال ایستادن یا نشسته بوده است. در مقابل خون‌هایی که با فشار یا در اثر شلیک پاشیده شده‌اند، به صورت مه‌مانند یا با پراکندگی شدید روی دیوار یا زمین دیده می‌شوند که اغلب از ضربات شدید یا سلاح گرم حکایت دارند.

در کنار خون ، جسد قربانی خود به یکی از گویاترین شواهد تبدیل می‌شود.

فرآیند تجزیه بدن بلافاصله پس از مرگ آغاز می‌شود ؛ ابتدا دمای بدن کاهش می‌یابد ، سپس عضلات سفت می‌شوند
( پدیده‌ی Rigor Mortis ) و به‌تدریج ، با پیشرفت زمان بدن وارد مرحله‌ی تجزیه می‌شود. در این مرحله باکتری‌ها شروع به شکستن بافت‌ها می‌کنند و ترکیبات شیمیایی بدبویی مثل *پوتریسین و *کاداورین آزاد می‌شوند. این ترکیبات که بخشی از گروه VOCs (ترکیبات آلی فرار) هستند ، برای انسان ناخوشایند ، اما برای پزشکان بسیار ارزشمندند؛ چراکه با استفاده از آنالیز دقیق این مواد ( مثلاً با دستگاه‌هایی مانند GC-MS ) می‌توان تخمین دقیقی از زمان مرگ ارائه داد.
در شرایطی که جسد به ‌طور کامل تجزیه و تنها استخوان باقی مانده باشد ، هنوز هم سرنخ‌هایی وجود دارد. میزان خشک‌شدگی بافت ، وضعیت استخوان‌ها و حتی ترکیب شیمیایی باقی‌مانده‌ می‌توانند اطلاعاتی درباره‌ی محل مرگ ، دمای محیط و گذشت زمان ارائه دهند. این‌ها همان جزئیاتی هستند که برای یک چشم غیرمسلح خاموش‌اند ، اما برای علم ، پر از فریاد حقیقت‌اند.</strong>

*( همان موادی که بوی خاص مرگ را ایجاد می‌کنند )

مو و بزاق

موهای ریخته‌شده یا بزاق روی لیوان یا سیگار می‌توانند حاوی DNA باشند. حتی اگر ریشه مو نباشد با STR *  می‌توان شناسایی انجام داد.
(Short Tandem Repeat)*

اثر انگشت

روش‌های نوری و شیمیایی مثل نین‌هیدرین، نقره نیترات یا بخارات یُدی در استخراج اثر انگشت نامرئی بسیار مؤثرند.

مرحله دوم : وقتی اجساد با زبان شیمی سخن می‌گویند
پس از مرگ، بدن انسان وارد مراحل تجزیه می‌شود. در این فرآیند، ترکیبات آلی فرار* آزاد می‌شوند که قابل تحلیل‌اند :
(Volatile Organic Compounds – VOCs)*

VOCها و بوی تجزیه

بیش از 400 نوع ترکیب شیمیایی از جسد در حال تجزیه آزاد می‌شود، از جمله پوتریسین و کاداورین که باعث بوی زننده‌ی مرگ می‌شوند.

استفاده از سگ‌های ردیاب و دستگاه‌های GC-MS

• سگ‌های آموزش‌دیده می‌توانند بوی خاص VOCها را از فواصل زیاد تشخیص دهند.
• دستگاه کروماتوگرافی گازی – طیف‌سنجی جرمی (GC-MS) برای شناسایی دقیق نوع ترکیبات استفاده می‌شود.

ردیابی زمان مرگ

با بررسی غلظت و نوع VOC ها، حتی می‌توان زمان تقریبی مرگ را تخمین زد؛ دانشی بسیار حیاتی در پرونده‌های قضایی.

جزئیاتی که برای یک چشم غیرمسلح خاموش ‌، اما برای علم پر از فریاد حقیقت‌اند.

ترکیبات و مواد شیمیایی که هنگام تحقیق و تجسس استفاده میشود :

در پس هر کشف جنایی موفق مجموعه‌ای از واکنش‌ها و ترکیبات شیمیایی وجود دارد که با دقت و مهارت استفاده می‌شوند. این مواد گاهی برای آشکار کردن ، گاهی برای حفظ یک نمونه حیاتی و گاهی برای بازسازی لحظه‌ای از یک جنایت ترکیب و استفاده میشوند. در بررسی صحنه‌های جرم ، واکنش‌دهنده‌هایی مانند نین‌هیدرین برای نمایان‌سازی اثر انگشت روی سطوح متخلخل (مثل کاغذ یا دیوار گچی) استفاده می‌شوند. نین‌هیدرین با اسیدهای آمینه باقی‌مانده در اثر انگشت واکنش داده و آن را به رنگ ارغوانی درمی‌آورد. بخار یُد ، نقره نیترات و سیانوآکریلات در فرآیند معروف به “fumigation”  از دیگر موادی هستند که برای آشکارسازی اثر انگشت بر سطوح مختلف مانند فلز، پلاستیک یا شیشه به‌کار می‌روند.

کشف لکه‌های خون قدیمی

محلول‌هایی مانند لومنول اهمیت ویژه‌ای دارند. لومنول زمانی که با هموگلوبین موجود در خون واکنش دهد ، در تاریکی نور آبی ـ سبز فسفری از خود ساطع می‌کند، حتی اگر خون را نتوان با چشم غیرمسلح دید. این واکنش ، یکی ازمعروف ترین تکنیک‌های تصویری در صحنه‌های جرم است. همچنین برای تأیید وجود خون ، از تست‌های شیمیایی مثل تست کاستلومایر و تست بنزیدین استفاده می‌شود که با تغییر رنگ ، وجود آن را تایید و مشخص می‌کند.

در حوزه‌ی تجزیه اجساد ، شیمی همچنان نقش مهمی ایفا می‌کند.

ترکیباتی مثل پوتریسین و کاداورین ، حاصل از هم گسستن  اسیده آمینه ها در طی تجزیه بدن هستند. این ترکیبات به عنوان نشانگرهای تجزیه شناخته می‌شوند و با آنالیز دقیق آن‌ها ، می‌توان زمان مرگ را تخمین زد. همچنین دستگاه‌هایی مانند GC-MS (کروماتوگرافی گازی – طیف‌سنجی جرمی) برای شناسایی دقیق ترکیب‌های آلی فرار از جسد یا محیط اطراف آن به‌کار می‌روند.در مواردی که ظن مسمومیت وجود دارد ، آنالیزهای سم‌شناسی وارد عمل می‌شوند. موادی مثل سیانور، آرسنیک، سرب، الکل، داروهای خواب‌آوریا مواد مخدر با استفاده از معرف‌های شیمیایی خاص ، یا توسط دستگاه‌هایی نظیر HPLC و GC-MS در خون ، ادرار، مو یا حتی بافت‌های بدن قربانی شناسایی می‌شوند.

گاهی حتی برای بازسازی صحنه جرم از رنگ‌های فلورسنت و رنگ‌های حساس به نور فرابنفش استفاده می‌شود تا لکه‌ها و اثراتی که در نور معمولی دیده نمی‌شوند، آشکار شوند. در کنار همه‌ی این‌ها، مواد تثبیت‌کننده مانند اتانول یا فرمالدهید برای نگهداری بافت‌ یا بافرهای خاص برای حفظ نمونه‌های DNA ، بخش جدانشدنی از فرایند تحقیق هستند. تمام این مواد ، ابزارهایی هستند در دست کسانی که درتلاشند میان نشانه‌های خاموش صحنه‌ی جرم ، صدای حقیقت را بازیابی کنند.

علم ، دشمن فراموشی

آنچه زمان می‌پوشاند، علم آشکار می‌کند. آزمایشگاه‌های پزشکی قانونی امروز همان فانوس‌هایی هستند که در تاریکی جنایت‌ها نور می‌اندازند. خون، بزاق، مو و حتی بوی نامرئی مرگ، همگی زبان‌هایی هستند که فقط علم می‌تواند آن‌ها را بخواند. در دنیایی که حقیقت پشت پرده‌ی جنایت پنهان شده ، دانش آزمایشگاهی بزرگ‌ترین امید عدالت است.

نویسنده و گردآوردنده : امیرحسین کیوان شکوهی